Het sturen op duurzame ontwikkeling is voor een gemeentebestuur niet eenvoudig. Vooral de verbinding van klimaat- en milieubeleid met economische impulsen en sociale behoeftes zal een uitdaging vormen. Een inventarisatieronde bij 35 gemeentes levert inzicht en inspiratie.
Duurzame ontwikkeling is als maatschappelijk ideaal en beleidsthema de afgelopen jaren serieus opgepakt door gemeentebesturen. Het is sterker geïnternaliseerd in het gemeentelijke beleid dan vaak wordt gedacht. Zo is er in maar liefst 63% van de gemeentes die we onderzochten in de periode 2010-2014 expliciet een duurzaamheidswethouder benoemd. In 57% van de gemeenten is een apart onderdeel van het coalitieakkoord aan duurzaamheid gewijd en in evenveel gevallen heeft dit geleid tot een duurzaamheidsprogramma. In iets minder gevallen (49%) is er ook een nota met een duurzaamheidsvisie uitgebracht. Voor een nieuw en samengesteld thema als duurzaamheid zijn dat verassende resultaten volgens het rapport ‘Gemeentelijke Duurzaamheid: hoe organiseer je dat?’ van Telos, Tilburg University.
Toch is het voor een gemeente vaak lastig om te beoordelen in hoeverre het duurzaamheidsbeleid effectief is. En ook al wordt een hoge score behaald bij monitoring van het eigen duurzaamheidsbeleid, dan nog blijft het de vraag waardoor dit veroorzaakt wordt. Komt dit door vastliggende, min of meer gunstige omstandigheden of aan de inzet van burgers, bedrijven en het bestuur. Om inzicht te verkrijgen in wat een gemeentebestuur zelf aan de situatie veranderen kan en welke instrumenten daarvoor ter beschikking staan, is het rapport ‘Gemeentelijke duurzaamheid, hoe organiseer je dat?’ opgesteld. Hierin staan diverse bestuurlijk gehanteerde werkvormen rond duurzaamheid beschreven die mogelijk ter inspiratie kunnen dienen voor andere gemeenten .
Veel eigen benaderingen van duurzaamheid bij gemeentes
Het onderzoek vond plaats bij 35 grotere en kleinere gemeentes in Nederland, gedurende de jaarwisseling 2013 – 2014. Gemeenten kiezen hun eigen benaderingen en accenten die bij de eigen ontwikkelpaden passen. Een van de meest interessante en vernieuwende elementen van duurzaamheid betreft dit vermogen van gemeentes tot innovatie; door ontwikkelingen in een ruimer verband te plaatsen, nieuwe sociale processen aan te boren en meekoppelende belangen te organiseren weten gemeentes zelf vorm te geven aan hun duurzame visie.
Die eigen benadering begint eigenlijk al bij de interpretatie van het begrip duurzaamheid. Die kan in de praktijk per gemeente verschillen. Voor zo’n 45% van de gemeenten is duurzaamheid vooral klimaatbeleid en (aspecten van) milieubeleid (bijvoorbeeld Breda, Emmen, Leiden, Utrecht, Zaanstad en Zoetermeer). Dit mondt uit in bijvoorbeeld energiebesparing- en zonne-energieprojecten in wijken en aanleg van duurzame bedrijventerreinen.
Een even grote groep van gemeenten ziet duurzaamheid ook als economische ontwikkelingskans en investeert samen met andere partners daarin (bijvoorbeeld Almelo, Haarlemmermeer, Nijmegen, Venlo, Westland en Rotterdam).
Zo’n tien procent van de gemeenten legt de verbinding met de sociale pijler van het duurzaamheidsbeleid. Dit gebeurt door middel van een integrale aanpak, waarbij meerdere beleidsvelden worden samengevoegd, zoals bijvoorbeeld in Almere, Amersfoort en Haarlem. Hoe dat precies moet en kan is nog volop in ontwikkeling. De recent ingerichte collectieve duurzaamheid innovatiecentra en -werkplaatsen, zullen hiervoor waarschijnlijk de motor gaan bieden. Ook zijn er tekenen dat aan wijkgerichte klimaatinitiatieven langzaamaan meer sociale initiatieven worden gekoppeld.
Duurzaam gemeentebeleid vraagt een totaalvisie
Het aansturen van duurzame ontwikkeling is voor een gemeentebestuur niet eenvoudig. Duurzaamheid vergt een andere instelling die alle Raads- en Collegeleden en ambtelijke medewerkers aangaat, evenals vele actoren in de samenleving. Het thema moet daarom echt in de haarvaten van de organisatie gaan zitten.
Een expliciet op duurzaamheid gerichte visie plus een uitvoeringsprogramma maakt dat de samenhang tussen alle beleidsinitiatieven op het gebied van duurzaamheid zichtbaar wordt. De jaarlijkse voortgangsbewaking van de uitvoering van dit programma is daarbij van belang, evenals een goede integrale monitoring van de feitelijke duurzaamheidssituatie. Nog maar weinig gemeenten hebben hiervoor voorzieningen getroffen.
Maak eerst het eigen verhaal op orde
Op basis van een analyse van de specifieke gemeentelijke duurzaamheidskenmerken kan het eigen gemeentelijke verhaal zichtbaar worden gemaakt. Zo kunnen ook de eigen ontwikkelingsissues worden onderkend. In veel gevallen zal de uitdaging zijn om de economische- en klimaatimpulsen te verbinden met participatieve benaderingen voor zich ophopende sociale vraagstukken, vooral in de grotere gemeenten. Het aanboren van nieuwe bronnen van sociale samenhang vormt de basis voor een duurzame ontwikkeling van gemeenten, zo blijkt uit recent onderzoek.
Het blijkt belangrijk voor de geloofwaardigheid dat gemeenten zelf participeren in collectieve innovatiecentra en duurzaamheidswerkplaatsen waarin overheid, bedrijfsleven, kennisinstellingen en burgergroepen samenwerken. Een aantal gemeenten hebben die stap al gezet. Ook steunpunten of helpdesks voor burgers en bedrijven zijn van belang ter ondersteuning bij praktische zaken hoe duurzaamheid wordt bevorderd met bijvoorbeeld subsidies, werkvormen, door duurzaam inkopen en aanbesteden en bij de vergunningverlening.
De vorm van duurzaamheidsambassadeurs of -coaches die de wijken ingaan blijkt ook succesvol. Verder stimuleren keurmerken en prijsvragen burgers en bedrijven om tot steeds betere oplossingen te komen. Ook een actieve communicatie over de lopende duurzaamheidsinitiatieven (verbeeld met een kaart), nieuw beleid en successen is van belang. Een goede en makkelijk vindbare rubriek op de gemeentewebsite stimuleert burgers en bedrijven en de eigen medewerkers. Hierop kunnen een digitale nieuwsbrief en facebookpagina aansluiten in combinatie met twitterberichten.
Toekomstperspectieven: schaalvergroting en klimaatdoelen
Het thema duurzaamheid is in Nederland uitgegroeid van kleinschalige initiatieven in wijk en huishouden naar grootschalige duurzame gebiedsontwikkeling en een duurzame inrichting van hele wijken en bedrijventerreinen. Die schaalvergroting zal zich naar het zich laat aanzien de komende jaren verder ontwikkelen richting regionale samenwerkingsverbanden. Naast deze beweging naar schaalvergroting bij economische en sommige ecologische duurzaamheidsthema’s worden sociale duurzaamheidsthema’s vooral op lokale schaal van groter belang. De uitdaging wordt om de verschillende schaalniveaus waarop duurzaamheidsvraagstukken zichtbaar worden met integrale aanpakken en maatwerk op te lossen.
Voor de nabije toekomst voorzien we dat er van het in 2013 afgesloten SER Energieakkoord een krachtige impuls tot verdieping van duurzaamheidsbeleid zal uitgaan. Het daaruit voortkomende energie- en klimaatbeleid zal in de nieuwe coalitieakkoorden zijn weerslag vinden. Dat betekent in de eerste plaats voor de gemeenten waar nog geen doel bestond om voor of rond 2050 klimaatneutraal te zijn een extra inspanning. Maar ook voor andere gemeenten zal dit een extra aanzet geven om nog meer aandacht te besteden aan duurzaamheid en innovatieve oplossingen.
Bastiaan Zoeteman is bijzonder hoogleraar bij de Tilburg School of Economics and Management. Daarnaast is hij werkzaam bij Telos, Centrum voor Duurzame Ontwikkeling, waar hij actief is met het bevorderen van duurzame ontwikkeling bij bedrijven en overheden. Het rapport ‘Gemeentelijke duurzaamheid: hoe organiseer je dat?’ kunt u hier downloaden.
Ik heb het idee dat de gemeentes wel steeds meer oog hebben voor duurzaamheid. Echter een landelijk draagvlak ontbreekt. Elke gemeente heeft zijn eigen wijze van invullen. Hierdoor zijn er nogal wat verschillen.
Duurzaamheid wordt onze ondergang. Denk er maar eens over na wat we straks moeten betalen voor onze energierekening. Mijn kleinkinderen worden het kind van de rekening.