Shakespeare maakt bewust van duurzame waarden

‘De werken van William Shakespeare inspireren tot duurzame ontwikkeling’. Die stelling onderzocht Iris Casteren van Cattenburch in haar recente proefschrift. In zowel de werken van Shakespeare als de duurzaamheidsproblematiek staat het zoeken naar waarden centraal. Een moreel kompas kan Shakespeare niet bieden, maar wel een breder perspectief.

Duurzame ontwikkeling is geen 21e eeuwse hype. Al eeuwenlang staat het onderwerp hoog op de menselijke agenda. Zo maken koningen zich druk om hun opvolging, moeders om hun kinderen, boeren om de bewerkbaarheid van hun land, de goederenmarkt om blijvende economische kansen. Filosofen hebben zich door de eeuwen heen gebogen over existentiële duurzaamheidsvragen. Al die vragen gaan over ‘waarde’: wat is voor ons van waarde? Hoe beschermen we dat wat voor ons van waarde is, zodat het zich duurzaam kan ontwikkelen?

Wereldbeelden, wetenschap en kunst

Dergelijke vragen staan ook aan de basis van het werk van William Shakespeare. Hij schreef in de periode 1590 – 1612 maar liefst 37 toneelstukken, 154 sonnetten en nog een aantal gedichten. Deze stukken inspireren tot het zoeken naar gedeelde waarden, die duurzame ontwikkeling op velerlei gebied stimuleren. Aan de basis van die zoektocht staat het waardenpatroon dat Shakespeare zelf in zijn stukken toepaste, en dat telkens opnieuw ‘uitgevonden’ kan worden. Shakespeare gebruikte dat waardenpatroon om te anticiperen op het veranderende wereldbeeld in de vroegmoderne tijd. Net na de Europese Renaissance werden veel wetenschappelijke ontdekkingen gedaan die de wereld op zijn kop zetten. Het middeleeuwse wereldbeeld, dat uitging van een zekere ‘orde’ in de kosmos, de natuur en de menselijke geest, was aan het wankelen gebracht. Zo bleek de aarde niet het middelpunt van het universum te zijn, maar de zon. Bovendien waren de bewegingen die de planeten rond de zon maakten, niet circulair maar elliptisch.

Filosofen, kunstenaars, en ook schrijvers zoals William Shakespeare, lieten zich inspireren door die nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen. Het veranderende circulaire waardenpatroon werd het fundament onder William Shakespeare’s werken: zijn werken zijn eigenlijk een spiegel van de werkelijkheid. Ze laten zien hoe herkenbare menselijke patronen kunnen leiden tot vergroting van tegenstellingen, met wanhoop, moord of oorlog tot gevolg, of tot onderling begrip en toenadering. Als je Shakespeare’s werken op deze manier leest, zijn ze een handvat bij duurzaamheidsdebatten over allerlei onderwerpen: van economische en ecologische kwesties, tot politiek-maatschappelijke en persoonlijke vraagstukken. Ze inspireren namelijk tot het zoeken naar waarden die ertoe doen.

Macbeth en scenario-ontwikkeling

In Macbeth lees je bijvoorbeeld hoe de honger naar macht een mens kan verblinden voor zijn eigen ‘duurzaamheid’ en hoe hij zichzelf en anderen daarmee te gronde kan richten. Drie heksen voorspellen Macbeth dat hij een machtige koning zal worden, die alleen kan worden verslagen ‘als het bos pootjes krijgt’ door een ‘man die niet geboren is uit een vrouw’. Macbeth denkt niet verder dan zijn neus lang is, dus volgt er een zeer bloederig stuk, dat (natuurlijk) eindigt met een scène waarin de gecamoufleerde soldaten oprukken uit het bos en waarin Macduff, die geboren is via een keizersnede, Macbeth vermoordt. Als je Macbeth gebruikt als een spiegel voor onze duurzaamheidsuitdagingen, dan leren we hoe zinvol scenario-ontwikkeling kan zijn – mits we bereid zijn om gedegen onderzoek te doen, goed naar elkaar en vooral onszelf te luisteren, en ons steeds opnieuw af te vragen wat we nu eigenlijk nastreven en waarom. Dan wordt het namelijk ook mogelijk om oude en misschien minder duurzame patronen bij te sturen.

Hamlet en klimaatverandering

Of neem Hamlet, die worstelt met de vraag of hij de dood van zijn vader nu wel of niet moet wreken: spreekt de geest die tot Hamlet spreekt de waarheid of niet? Heeft de nieuwe man van zijn moeder inderdaad zijn vader vermoord? Mag hij hem haten, en zijn moeder ook? Terwijl Hamlet zoveel van zijn moeder hield? Wat betekent leven eigenlijk, wat betekent dood, wanneer is moord gerechtvaardigd of is het dat nooit? Als toeschouwer word je tureluurs van al die overwegingen. Maar plak die worstelingen van Hamlet nu eens op onze actuele duurzaamheidsuitdagingen: dan zie je dat wij ook worstelen met een dergelijke vraag, namelijk of we de klimaatverandering nu eigenlijk moeten ‘wreken’ door drastische CO₂-reductie maatregelen te treffen, mensen te ‘straffen’ door hen te laten betalen voor mobiliteit, en liever nog in het groot: door industrieën ‘aan te pakken’, fossiele brandstofwinning aan banden te leggen, enzovoort.

Tegelijkertijd raken we dan heel wat taboes, zoals Hamlet ze ook onder ogen moet zien. In ons geval bijvoorbeeld het taboe van de accijns op fossiele brandstoffen waarop feitelijk een groot gedeelte van onze economie draait: misschien gaan we wel failliet als we opeens zouden stoppen met de verkoop van fossiele brandstoffen, want dan lopen we de accijns mis. In het verlengde daarvan het taboe op kernenergie: als we kernenergie duurzaam weten te maken, dan zou dat opeens een geweldig schone optie kunnen zijn, maar ook daar hebben de overheid en de fossiele lobby geen baat bij. Of misschien is er wel een heel andere mogelijkheid, die we tot nu toe over het hoofd zien, omdat we onszelf, net zoals Hamlet blindstaren op het probleem: in ons geval klimaatverandering en de verdeelde meningen daarover. Zolang we dat doen blijft ‘To be or not not be’ inderdaad een vraag.

Shakespeare’s sustaining allegory

Shakespeare biedt ons een spiegel, maar geen moreel kompas. De werken van Shakespeare lenen zich met andere woorden goed als allegorieën: gelijkenissen die je naast een bestaande situatie kunt leggen, zodat je beter gaat begrijpen wat er gebeurt en waartoe bepaalde acties en beslissingen leiden. Zo’n gelijkenis is niet statisch, maar dynamisch. De zoektocht naar ‘waarden die ertoe doen’ is immers een persoonlijke zoektocht. Keuzes die tijdens die zoektocht worden gemaakt, veranderen van plaats tot plaats, van uur tot uur. Shakespeare nodigt ons uit om over de grenzen van menselijke disputen en tegenstellingen heen te kijken, zonder ze te ontkennen. We staan er immers met beide benen middenin. Een breder perspectief kan ons helpen om niet te verdrinken in al dat geweld, maar om verder te kijken dan onze dilemma’s, in een richting die onszelf én de wereld verder helpt. Richting duurzame ontwikkeling.

Iris Casteren van Cattenburch promoveerde op 30 januari 2015 aan de Universiteit van Utrecht op haar proefschrift ‘The little o’th’earth, Shakespeare’s Sustaining Allegory’ onder leiding van Professor David Pascoe (English Literature and Culture) en Professor Klaas van Egmond (Environmental Sciences and Sustainability).