De mogelijke gevolgen van klimaatverandering moeten nu al serieus genomen worden. Dat vraagt om maatregelen. Maar het is niet altijd duidelijk bij wie de verantwoordelijkheid voor aanpassing ligt. Hierdoor dreigt een situatie van vrijblijvendheid te ontstaan.
Door klimaatverandering neemt de kans op weersextremen toe, zoals zware stormen, hevige neerslag en hittegolven. Deze weersextremen kunnen dusdanig impact hebben op de maatschappij dat deze ontwricht raakt. Een hevige regenbui kan er bijvoorbeeld voor zorgen dat rioleringen overlopen, straten en kelders blank komen te staan en kan, in ergere gevallen, vitale infrastructuur plat leggen. Aanpassen aan klimaatverandering is daarom nodig. Het is zaak om te voorkomen dat een toename in weersextremen leidt tot grootschalige problemen die doorwerken in bijvoorbeeld de energie-, transport-, ICT- of gezondheidssector. Complicerende factor hierbij is de verwevenheid van deze sectoren. De transportsector maakt steeds meer gebruik van ICT-voorzieningen. ICT werkt op basis van elektriciteit: valt de stroom uit, dan vallen de ICT-voorzieningen ook uit. Met andere woorden: de maatschappelijke ontwrichting vindt niet plaats in één sector, maar er is sprake van cascade-effecten.
In de wet- en regelgeving staat nog niet duidelijk aangegeven bij wie de verantwoordelijkheid voor de aanpassing aan klimaatverandering, doorgaans klimaatadaptatie genoemd, ligt. Voor zover er wel geanticipeerd wordt op klimaatrisico’s, ligt de nadruk sterk op het beperken van de gevolgen dan wel herstel na calamiteiten, en nauwelijks op kansbeperking. Dit concluderen onderzoekers van de Universiteit Utrecht in het onderzoek PubliekPrivate_verantwoordelijkheden_voor_klimaatadaptatie: een juridisch-bestuurlijke analyse en eerste beoordeling. De conclusies dienen als input voor het recent verschenen rapport van het Planbureau voor de Leefomgeving, ‘Aanpassen aan klimaatverandering – Kwetsbaarheden zien, kansen grijpen’.
Adaptatiemaatregelen: kans, gevolg en herstel
Het aanpassen aan klimaatverandering kan op verschillende manieren worden gedaan. In het onderzoek wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten adaptatiemaatregelen.
Ten eerste kan er voor worden gekozen om kansbeperkende maatregelen door te voeren – denk aan de locatiekeuze van bepaalde voorzieningen. Zo kan de vestiging van een elektriciteitscentrale in een overstromingsgevoelig gebied voorkomen worden op basis van (gemeentelijk) vestigingsbeleid.
Gevolgbeperkende maatregelen hebben vervolgens betrekking op de inrichting van de voorzieningen. Bijvoorbeeld ziekenhuizen kunnen hun noodaggregaten hoger plaatsen in het gebouw, zodat deze niet beschadigen/ uitvallen bij een overstroming.
Als laatste kan er gekeken worden naar het opzetten van plannen gericht op herstelbevordering (bijvoorbeeld, continuïteits- en calamiteitenplannen). Als kanttekening moet hierbij gezegd worden dat er altijd meerdere belangen meespelen en dat de keuze voor een maatregel een afweging is tussen risico, kans en gevolg.
Welke maatregelen genomen worden is een normatieve keuze
Een belangrijk vraagstuk bij klimaatadaptatie is de vraag wie verantwoordelijk is voor het nemen van welke soort adaptatiemaatregelen. Verantwoordelijkheden zijn nauw verbonden met taken en de bijbehorende noodzakelijke bevoegdheden, de verantwoording over de taakuitoefening en de financiering van die taken. Onzekerheden over de verdeling en invulling van deze verantwoordelijkheden vormen een belemmering voor de feitelijke adaptatie in de praktijk. Als zich nieuwe maatschappelijke vraagstukken voordoen, wordt doorgaans eerst naar de overheid gekeken. Toch is het niet vanzelfsprekend dat de overheid overal en altijd het voortouw neemt, zowel bij de vorming van adaptatiebeleid als in de uitvoering daarvan. Het probleemoplossend vermogen van overheden is – zo blijkt uit vele wetenschappelijke onderzoeken – begrensd.
De mate waarin Nederland er voor kiest om zich aan te passen aan klimaatverandering en dus maatregelen te treffen is dan ook deels normatief. Het is belangrijk om vast te stellen wat de reikwijdte is van de publieke taak: wat kan en wil de overheid doen? De afgelopen decennia zijn de trends juist privatisering, minder regels en meer eigen verantwoordelijkheid. De burgers en bedrijven moeten zich zelf zien te redden. Het is de vraag in hoeverre zij dit kunnen als het gaat om klimaatadaptatie. Het toebedelen van publieke en private verantwoordelijkheden is alleen mogelijk als er ook voldoende kennis is over: de mogelijke gevolgen van klimaatverandering; ieders verantwoordelijkheden (en in hoeverre burgers en bedrijven hiervan op de hoogte zijn); ieders mogelijkheden en de consequenties van de te maken keuzes. Normatief gezien vertaalt zich dit dan tot een transparante en volledige toedeling van verantwoordelijkheden, waarbij actoren beschikken over voldoende middelen en bevoegdheden om invulling te geven aan hun verantwoordelijkheden. De ex ante evaluatie van de publieke en private verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie laat echter enkele kinken in de kabel zien.
Een voorbeeld: internet en datacenters
In het onderzoek zijn voor verschillende vitale en kwetsbare (sub)sectoren de juridische verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie systematisch in kaart gebracht en getoetst. Zo is er, om een voorbeeld te noemen, in de ICT sector gekeken naar internet en datacenters. Dit is een interessante sector, omdat het een geprivatiseerde sector is. Daarmee is ook adaptatie met name een eigen verantwoordelijkheid. De sector is kwetsbaar voor klimaatrisico’s (zoals overstromingen en oververhitting), maar vervult tegelijkertijd een grote maatschappelijke rol. De Nederlandse samenleving is zeer afhankelijk geworden van internet en dit zal in de toekomst alleen maar verder toenemen. Uit de analyse blijkt echter dat klimaatrisico’s niet expliciet benoemd worden (dus hoeft er ook niet naar gehandeld te worden). Bovendien bestaat er onduidelijkheid over of datacenters wel onder de Telecommuniecatiewet dan wel onder het toezicht van Agentschap Telecom vallen.
Het is niet duidelijk wie waarvoor verantwoordelijk is
De conclusie van het interdisciplinair team van onderzoekers van de Universiteit Utrecht is dan ook dat de verantwoordelijkheden voor klimaatadaptatie binnen deze en andere sectoren onvoldoende duidelijk zijn omschreven in relevante wet- en regelgeving. Mede daardoor is klimaatadaptatie een te vrijblijvende zaak. Het Rijk heeft als taak om bewustwording van klimaatrisico’s te stimuleren. Het is nodig dat het de daarbij behorende verantwoordelijkheden binnen vitale sectoren doet toenemen, desnoods door aanscherping van wet- en regelgeving. Hierbij moet ook worden nagedacht over het soort van maatregelen dat kan worden ingezet. Tot nog toe, lijken vooral gevolgbeperkende en herstelbevorderende maatregelen de voorkeur te krijgen. De kans dat zich calamiteiten voordoen, wordt over het algemeen vaak als gegeven beschouwd, terwijl de mogelijkheden om dit risico als zodanig te beperken onbenut blijven. Hierdoor kunnen kansen tot effectieve adaptatie worden gemist.
Geef een reactie